1 тамыздан бастап жұмыс істейтін зейнеткерлердің көптен күткен зейнетақы төлемдері өседі. Егде жастағы жұмысшылар жасайтын индекстеумен шатастырмау керек. Басқа санаттағы зейнеткерлерге қарағанда, олар әлі де айырылған. Бірақ жаздың соңғы айында оларға дәстүр бойынша зейнетақы ұпайлары беріледі. Бұл азаматтардың еңбек қызметінің әр жылы бағаланатын шартты бірліктер. Зейнетақы ұпайларының саны жұмыс берушінің қызметкер үшін Зейнетақы қорына төлеген сақтандыру жарналарының сомасына байланысты. Бір баллдың құнын жыл сайын үкімет белгілеп, индексациялайды. Ай сайынғы сақтандыру зейнетақысына тұрақты төлем қосылады. Оның мөлшерін де билік белгілейді. Жұмыс істейтін зейнеткерлер тамыз айында қанша балл ала алады және мемлекеттен басқаларға қандай тосын сыйлар күтуге болады, деп РФ Үкіметі жанындағы Қаржы университетінің профессоры Александр Сафонов М.К. айтты.
Бүгінде Ресейде қанша жұмыс істейтін зейнеткерлер бар?
– Біздің елімізде сақтандыру зейнетақысы бойынша 39 миллион зейнеткер бар. Олардың 35 пайызы, яғни 13,7 миллионға жуық қарт ресейліктер ресми түрде жұмыс істейді. Бірақ бұл жерде бір ерекшелік бар: Зейнетақы қоры Ресейде шамамен 8,5 миллион жұмыс істейтін зейнеткер бар деп мәлімдейді. Төменгі 7,3 миллион азаматтың жасы бойынша сақтандыру зейнетақысын алатындар. Бірақ жұмыс істейтін зейнеткерлердің нақты саны көп. Зейнетақылары индекстелмегендіктен, кейбір егде жұмыс істейтін ресейліктер мемлекеттен алатын төлемдерді азайтпау үшін бейресми жұмыс істейді. Ресейдегі зейнеткерлердің жалпы саны – сақтандыру немесе әлеуметтік зейнетақы алатын азаматтардың жиынтығында – шамамен 42 миллион адам.
Тамыз – жұмыс істейтін зейнеткерлер үшін ерекше ай. Бұл жолы олар үшін не жаңалық болды?
– Олардың сақтандыру зейнетақысы 1 тамыздан бастап автоматты түрде түзетіледі. Бұл азаматтардың мәлімдемесінсіз болады. Өсу мөлшері жеке есептеледі. Бірақ ол үш зейнетақы коэффициентінен (немесе ұпайдан) аспауы керек. 2022 жылы бір нүктенің құны 104,7 рубльді құрайды. Осылайша, 2022 жылы жұмыс істейтін зейнеткерлер үшін өсу мөлшері 315 рубльден аспайды.
Неліктен мұндай қарапайым өсім?
— Бұл жүйені теңгерімді ұстауға арналған нүктелер механизміне байланысты. Зейнетақыдан бас тартқан және ресми түрде жұмысын жалғастыратын зейнеткер — оның ұпайлары жұмысын жалғастырып жатқан, бірақ зейнетақыдан бас тартпаған барлық басқа зейнеткерлер үшін бірдей принцип бойынша құрылады. Мұның барлығы зейнетақыдан бас тартып, жалақы алуды көздеп отырған зейнеткерлерді еңбек нарығында ұстап қалуды ынталандыру мақсатында жасалды. Жүйе оларға ұпай жинап, индекстеу жүргізіп жатқанын көрсетеді және соңында егде жұмысшы тұрақты зейнетке шығу туралы шешім қабылдағанда, бұрынғы жинақталған барлық жинақтар есепке алынады. Бұл жүйе үшін де тиімді: бұл әдіс Зейнетақы қорының шығындарын азайтуға әкеледі. Азаматтардың зейнетақы жинақтаусыз өндірістік қызметін жалғастыру ынталандырылады.
– Жұмыс істейтін зейнеткерлердің зейнетақысына деген көзқарастың өзгеруін күтуге бола ма, өйткені олар жұмыс істемейтін қатарластары алатын индексацияны көптен күткен?
— Олай ойламаймын. Бұл мәселеге жаһандық көзқарас әлдеқашан қалыптасқан: адам не жұмыс істеп, жалақы алады, не жұмыс істемейді және зейнетақы алады.
«Алайда, көптеген басқа елдерде зейнетақы адамдардың жұмыс істемейтіндей дәрежеде, ал бізде орташа зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейінен жоғары емес…
– Ресейдегі және шетелдегі зейнеткерлердің табысына қатысты жағдай басқаша. Сіз орташа еуропалық жалақы көлемінде зейнетақы алатын зейнеткерлер жұмыс істейтін еуропалықтар сияқты коммуналдық қызметтерді үнемдеуге мәжбүр болатынын түсінуіңіз керек. Дегенмен, осындай жинақтардың арқасында еуропалық зейнеткерлердің шетелге шығуға ақшасы бар. Ресейлік зейнеткерлер, тіпті, коммуналдық қызметтерді үнемдесе де, мұны көтере алмайды. Демек, айырмашылық бар.
– Біздің зейнеткерлерге шетелге іссапарға ақша табу үшін қосымша табыс болуы керек екен, ал мұндағы ең қисындысы олардың зейнетақысын индексациялау да жоспарланбағанын біле тұра, жай ғана жұмысын жалғастыра беруі керек пе?
– Біздің биліктің жұмыс істейтін зейнеткерлерге қатысты ұстанымы талай рет айтылды. Бұл категорияның екі табыс көзі болғандықтан, қарапайым зейнеткерлерге қарағанда әлеуметтік жағынан қорғалмаған. Билік жиі келтіретін екінші аргумент – жұмыс істейтін зейнеткерлер зейнетақысына ұпай жинауды жалғастыруда. Ал олар жұмыстан кеткен бойда олардың зейнетақысы индекстеліп, барлық жинақталған ұпайлары өртеніп кетеді, соның салдарынан мұндай қарт ресейліктердің зейнетақысы бірден зейнетке шығып, жұмыс істемегендерге қарағанда жоғары болады.
– Сонда жұмысшылар мен жұмыс істемейтіндердің құқықтарын теңестіруге тырысып жатыр ма?
— Бұл жерде біз зейнеткерлік жасқа жеткен ресейліктердің барлық санаттары үшін міндеттемелерге жауап бере алатындай етіп зейнетақы жүйесін теңгерімдеу туралы көбірек айтып отырмыз. Бұл басты мақсат.
– Ұпайларды есептеу дәл осы үшін енгізілді ме?
– Иә, 2015 жылға дейін ұпай болмағанын еске сала кетейін. Зейнетақы еңбек өтілі бойынша еңбекақы формуласы негізінде есептелді. Зейнетақы алу үшін талап етілетін ең төменгі еңбек өтілі болды, жалақы қоры да болды. Адамдар зейнетақының не болып жатқанын түсінді. Мысалы, азамат өзінің еңбек қызметі кезінде 1 миллион рубль жинады. Оны 12 айға және өмір сүру коэффициентіне — 21 жылға бөлу керек. Нәтиже шамамен 4 мың рубль болады, бұл шартты түрде оның ай сайынғы зейнетақысы болады. Баллдық жүйе әлдеқайда күрделі. Ол адамдарды зейнеткерлікте жұмыс істемейтіндермен салыстырғанда әділ жағдайда жұмыс істеуді жалғастыруға ынталандыру үшін құрылған.
Бұл нүкте механизмі қалай жұмыс істейтінін түсіндіруге тырысайық, солай ма?
— 2015 жылы шешім қабылданды: рубльдегі жарналарды есепке алудың орнына олар арнайы ұпайларға ауыстырылады. Әрбір тармақтың «мәні» сақтандыру сыйлықақыларының сомасына және максималды салық базасына байланысты. Жылына ең көбі 10 ұпай жинауға болады. Бірақ алғашқы 6 жылда, яғни 2020 жылға дейін максималды сан алдымен 7,39 баллмен шектелсе, қазір 9,57 баллмен шектелді. Жыл сайын баллдың әртүрлі «мәні» бекітіліп, оларды зейнетақы мөлшеріне ауыстырған кезде пайдаланылады. Негізгі бөлігі сақталды – бұл белгіленген төлем. Яғни, 2015 жылдан бастап зейнетақы жарналары (дәлірек айтқанда, 22 пайыздық мөлшерлеменің 16 пайызы) жеке жеке шотқа да есепке алынады, бірақ бірден ұпайға айналдырылады. Теориялық тұрғыдан алғанда, жүйе өзгерген жоқ — бірдей жарналар зейнетақыны шамамен бірдей арттыруға құқық береді. Бірақ дағдарыс кезінде билік баға көтерілгендей бір нүктенің құнын көтермеді. Нәтижесінде жұмыс істейтін зейнеткерлер ақшасын аз алды.
— Таяу болашақта ресейліктер зейнетақы заңнамасында қандай өзгерістер күте алады?
– Қазір зейнетақының жинақталатын бөлігін ынталандыру жүйесі талқыланып жатыр. Билік ресейліктердің қартайған шағында өзін-өзі қамтамасыз етуді өз бетінше іздегенін қалайды. Бұл идея жаңа емес. Ел басшылығы көптен бері тұрғындардың зейнеткерлікке шығуы үшін өз бетінше ақша жинауына ынталандыру жасауға тырысып келеді. Жаңа көзқарас зейнетақысы үшін қосымша жинаққа қатысатын азаматтарды салықтық ынталандыру мүмкіндігін қарастырады. Мысалы, қазір қосымша салық шегерімі қолданылуы мүмкін сома 120 мың рубльді құрайды. Оны 400 000 рубльге дейін көтеру мүмкіндігі талқыланып жатыр. Сонымен қатар, билік адам жинаған қаражатты шұғыл медициналық операцияларға төлеуге пайдалану құқығын бергісі келеді.
Бұл түзетулер қабылданады ма?
— Сірә, олар болады. Жалғыз сұрақ — ол қазіргі жағдайда ештеңені өзгерте ала ма? Маған жоқ сияқты. Қаржыландырылатын жүйеге қатысу адамдардың осы жинақтарды өз кірістерінен жасауға дайындығына байланысты. Ал Ресейде адамдардың көпшілігі жалақыдан жалақыға дейін өмір сүреді. Басты мәселе дәл осында жатыр – біз ұзақ уақыт бойы халық табысының азайып, елдегі орташа жалақының төмендеуін байқадық. Мұндай жағдайда мұндай жоспарлаудың маңыздылығын түсінетіндер де зейнеткерлікке ақша жинай алмайды.
Билік биыл зейнеткерлерге тағы не істей алады?
— Зейнетақы немесе біржолғы төлемдерді қосымша индекстеуді жүргізуге болады. Жыл соңында, болжамдарға сәйкес, ресми инфляция шамамен 20% жетуі мүмкін. Бұл өткен жылғы бюджетке енгізілген инфляциядан әлдеқайда көп. Тиісінше, үкімет күзде немесе жыл соңына қарай не зейнетақыны қосымша индекстеу туралы, не инфляцияның орнын толтыру үшін зейнеткерлерге белгілі бір мөлшердегі біржолғы төлем туралы шешім қабылдайды деп күтуге болады.