8 қазанда Ресей экономика ғылымының патриархы Абель Аганбегян мерейтойын атап өтеді. Маңызды күн — 90 жыл! Сену қиын, бірақ 31 жасында ғылым докторы, 33 жасында профессор атанған Аганбегян өзінің ұзақ экономикалық жолын Кеңес үкіметінің басшысы Косыгиннің экономикалық реформаларына қатысудан бастады. Горбачев кезінде КСРО-ның бірінші және соңғы президентінің экономикалық кеңесшісі болған, кейін, замандастар айтқандай, түбегейлі нарықтық реформалар жүргізген билік дәліздерінде Егор Гайдар мен оның командасының шығуына үлес қосты. . Аганбегянның сіңірген еңбегі, марапаттары, жетістіктері мен ғылыми еңбектерінің тізбесі соншалық, оларды қарапайым тізбелеп шығу үлкен көлемді қажет етеді. Бірақ дөңгелек күннің қарсаңында ол естеліктерге берілгісі келмей, бүгінгі күннің өзекті экономикалық мәселелерін айтуды жөн көрді. Сонымен, 90 жасқа толған күні М.К. сөз кезегін экономика ғылымдарының докторы, РАНЭПА-ның экономикалық теория және саясат бөлімінің меңгерушісі, Ресей Ғылым академиясының академигі Абель Гезевич Аганбегянға береді.

— Ресейдегі қазіргі экономикалық жағдайды қалай бағалайсыз?

— 2022 жылы біз 50-ге жуық «достық» елдердің санкцияларына байланысты Ресейде құрылымдық дағдарыстың куәсі болып отырмыз. Бұл жылдардағы жағдай трансформациялық дағдарыс кезеңдерінен (1991-1999) және қалпына келтіру кезеңінен (1999-2008) кейінгі жаңа Ресейдің үшінші кезеңінің жалғасы, мүмкін қорытынды бөлігі болып табылады.

Ол 2008-2009 жылдардағы бүкіл әлемді шарпыған терең циклдық дағдарыстан басталды. 2009 жылы еліміздің ішкі жалпы өнімі 7,8 пайызға, өнеркәсіп 10,8 пайызға, сыртқы сауда айналымы 40 пайызға төмендеді. Ресей халқы бұл дағдарыстан салыстырмалы түрде оңай аман қалды, өйткені жалақы мен зейнетақыны индекстеу есебінен нақты кірістер төмендеген жоқ. Ал тұтыну және бөлшек сауда айналымы дағдарысты жылдағы халық жинақтарының көбеюіне байланысты, әдеттегідей 5-6 пайызға ғана төмендеді.

Осыдан кейін дағдарыстан кейінгі қалпына келтірудің үш жылдық кезеңі өтті. Тұтыну мен бөлшек сауда бір жылда, ал ЖІӨ, өнеркәсіп және сыртқы экономикалық айналым екі жылда қалпына келді. Ал негізгі капиталға айтарлықтай қысқарған инвестиция мен құрылыс көлемін бұрынғы деңгейге қайтару үшін 3 жыл қажет болды. Бұл ретте 2010-2012 жылдары ЖІӨ-нің жылдық өсімі 4%-ды құрады – әлемдік стандарттар деңгейінде. Экономикалық өсуді жалғастыру үшін қолайлы жағдайлар болды.

Бірақ содан кейін күтпеген жерден 2012 жылдың 1 тоқсанынан бастап ЖІӨ өсу қарқыны өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда қарқынды төмендей бастады – 2013 жылдың 1 тоқсанында 4,7-ден 0,7%-ға дейін. Өнеркәсіптің өсуі, негізгі капиталға инвестициялар тоқтады, экспорт аздап төмендеді. Тоқырауға мемлекеттік инвестициялардың қысқаруы инвестициялық жағдайдың нашарлауы себеп болды, бұл да капиталдың кетуіне себеп болды.

2014 жылдың 4-тоқсанынан бастап елеулі санкциялар әрекет ете бастады: әлемдік қаржы нарығынан шығару, Ресейге жаңа мұнай-газ жабдықтары мен қос мақсаттағы тауарларды — азаматтық және әскери тауарларды жеткізуге тыйым салу. 2014 жылдың екінші жартысынан бастап мұнай бағасы төмендей бастады және ақырында Сауд Арабиясы мен ОПЕК елдерінің АҚШ-тағы тақтатас мұнайын өндіруге қарсы шараларына байланысты екі есеге төмендеді. Осының барлығы 2015 жылы ЖІӨ-нің 2%-ға төмендеуімен рецессияға әкелді және 2015-2016 жылдары жоғары инфляция салдарынан үй шаруашылықтарының нақты кірістері мен түпкілікті тұтынуының 10%-ға төмендеуімен қатар жүрді. Тоқырау 7 жылға созылды — 2019 жылға дейін.

Келесі екі жыл бүкіл әлемді шарпыған коронавирустық пандемияға байланысты өте маңызды болды. 2020 жылы Ресейдің экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштері 3-4%-ға төмендеді. 2021 жылы бұл көрсеткіштер қалпына келтіріліп, ЖІӨ өсімі 4,7%-ды құрады. Пандемия 2022 жылға дейін жалғасып, ақпан айында айына 4,6 миллион инфекцияның шыңына жетті, бірақ ол әлеуметтік-экономикалық дамуға аз әсер етіп, төмендей бастады.

Экономикалық даму министрлігі мен сарапшылардың болжамы бойынша 2023 жыл да еліміз үшін ауыр жыл болмақ. Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің төмендеуі жалғасады, бірақ аз дәрежеде – 2-3%-ға. Қалпына келтіру процесі 2023 жылдың екінші жартысында басталып, тағы екі жылға созылуы мүмкін. Жалпы ішкі өнім мен өнеркәсіп көлемі дағдарысқа дейінгі деңгейге 2024-2025 жылдары ғана көтеріле алады.

– Ресей экономикасының қазіргі экономикалық құлдырауы тек Батыстың санкцияларының салдары ма?

«Бұл жерде, әрине, батыстық санкциялар маңызды рөл атқарады. Бірақ оларға жалғасып жатқан коронавирустық пандемия, сондай-ақ капиталдың кетуі, негізгі және адам капиталына, тұрғын үй құрылысы мен экспорттық өндіріске жеткіліксіз инвестиция, оларға қарсы тұру және жақсы әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге қол жеткізу кедергі келтіруде.

«Адамдар көбіне бағаның қымбаттығынан жылайды. Біздің Орталық банк 4% деп белгілеген инфляция қаншалықты тез және қандай жағдайларда ақылға қонымды мәндерге оралуы мүмкін?

Егер озық елдердің тәжірибесіне назар аударсақ, инфляцияның ақылға қонымды мәндері шамамен 2% құрайды. Әлемде 4% жоғары инфляцияның бастауы болып саналады. Егер бұл міндет негізгі мөлшерлемені көтеру арқылы инфляциямен күресіп жатқан Орталық банкке жүктелсе, онда табысқа кепілдік берілмейді. Себебі, Ресейдегі инфляция көп жағдайда айналымдағы ақшаның артық болуымен емес, өндіріс шығындарының өсуімен және әлемдік бағаның әсерімен байланысты. Инфляцияны түбегейлі төмендету үшін сарапшылар Орталық банкті ғана емес, бюджет пен үкімет қызметін де таргеттей отырып, инфляцияны төмендетудің кешенді бағдарламасын қабылдауды ұсынып отыр.

— Көптеген экономистер болжап отырған жаңа жаһандық экономикалық дағдарыстың сценарийіне сенесіз бе?

— Алдағы бірнеше жылда мен бұған сенбеймін, өйткені Дүниежүзілік банктің болжамымен келісемін, ол бойынша 2023-2024 жылдары әлемдік экономика 3,0-3,1 пайызға, дамыған елдер 1,9-2,2 пайызға өседі. %, ал дамушы елдер – әрқайсысы 4,2-4,4%. Әлеуметтік-экономикалық дамуда және жалпы әлемдік экономикада, көптеген елдерде, соның ішінде Қытайда да қиындықтар қазірдің өзінде орын алып жатыр және бола бермек. Бірақ әлемде өзін құрметтейтін бірде-бір беделді ұйым 2008-2009 жылдардағыдай, одан кейін 2020 жылы өндірістің құлдырауымен жаһандық жаһандық дағдарысты болжамайды.

— Ресейдегі экономикалық жағдайдың дамуы туралы болжамыңыз қандай?

– Ресейде биылғы жылдың бірінші тоқсаны оң нәтиже берді – ЖІӨ өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 3,5%-ға өсті. Екінші тоқсанда бірінші кезекте санкциялардың салдарынан ЖІӨ 4,1%-ға, ал сауда 14,1%-ға төмендеді. Барлық санкциялар әлі күшіне енген жоқ, сондықтан төмендеу 2023 жылы, ең болмағанда оның бірінші жартысында жалғасады деп күтуге болады.

Күнтізбелік күндер бойынша құлдырауды қарастыратын болсақ, мысалы, 2022 жылға тұтастай алғанда, онда Экономикалық даму министрлігі ЖІӨ 2,9 пайызға төмендейді деп есептейді, ал бірқатар халықаралық ұйымдар 5 пайызға төмендейді деп болжайды. Бұл аса үлкен көрсеткіш емес, өйткені жылдың соңғы 3 тоқсанындағы қысқару бірінші тоқсанның жақсы нәтижелерімен ішінара өтеледі. Бұл Экономикалық даму министрлігінің мәліметінше, ЖІӨ тағы 1,9%-ға төмендейтін 2023 жылға қатысты. Ал содан кейін бұл төмендеуді 2023 жылдың екінші жартысының оң нәтижелерімен ішінара өтеуге болады.

— Мемлекеттік Дума қазір 2023 жылға арналған бюджетті қарастырып жатыр. Оның параметрлеріне сүйене отырып, бізде оптимизмге негіз бар ма?

– Мемлекеттік Думаға ұсынылған 2023 жылға арналған қабылданған федералдық бюджет бюджет шығыстарын ұлғайтпайды – 2022 жылғыдай 29 триллион рубль. Сонымен бірге, әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің өсуі федералдық бюджет көлемінен (120 триллион рубль) төрт есе көп ресейлік банк жүйесінің активтерін пайдалануға көбірек байланысты екенін есте ұстаған жөн. 29 триллионға қарсы). Бұл әлеуметтік-экономикалық даму мен өсудің негізгі қозғалтқышы болып табылатын басқа елдердегі банктердің активтері.

Бұл ретте, бізде негізгі және адами капиталға инвестиция салуға, тұрғын үй құрылысы мен экспорттық өндіріске, бүкіл ұлттық экономиканы технологиялық қайта жарақтандыруға, тіпті санкциялар жағдайында да қаржы ресурстарын айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндіктер жеткілікті.

Сонымен қатар, біз іс жүзінде сыртқы қарызы жоқ әлемдегі жалғыз ірі мемлекетпіз. Бізде ЖІӨ-нің 3%-дан сәл астамы бар, ал Қытайда мұндай қарыздың 67%-ы, ЕО-да – 85%, АҚШ-та – 130%, Жапонияда – 270%-ға жетеді. Сауд Арабиясы мен ОПЕК елдерінен 1 триллион доллар қорлары бар мұнай долларларын қарызға алу арқылы біз бұл үлесті оңай 30-40 пайызға дейін жеткізе аламыз. Біз 3,6 триллион доллар резерві бар Қытайдан қарыз ала аламыз.Бұл ақшаның барлығын ұзақ мерзімді, үкіметтің қолдауымен төмен пайыздық несие беру арқылы негізгі және адами капиталды құруға салуға болады.

Бірақ біздің еліміздің басты артықшылығы үлкен қаржы ресурстарының болуы мен тарту мүмкіндігінде емес. Біздің басты артықшылығымыз – жоғары интеллект: білімі, адамдардың білімі. Білім сапасы бойынша Ресей БҰҰ-ның әлемдік рейтингінде жоғары орынға ие, тіпті «Үлкен жетілікке» кіретін Франция мен Италияны да басып озды. Міне, осы даусыз жетістіктерді тиімді пайдалану міндеті тұр.