Бір жарым жылға жуық уақыттан кейін Росстат ауылшаруашылық микро санағының нәтижелерін ресми түрде таныстырды. Оның басты нәтижелерінің бірі – еліміздегі жеке қосалқы шаруашылықтардың үштен біріне дерлік қысқаруы. Шаруа қожалықтарының саны шамамен осыншама – 175 мыңнан 118 мыңға дейін қысқарды. Бірақ екінші жағынан, жер телімдерінің орта есеппен 20%-ға ұлғаюы байқалды.
Микросанақты Росстат санақшылары 2021 жылғы 1 тамыздан 30 тамызға дейін жүргізді. Соңғы 5 жылда, яғни 2016 жылдан бері ел экономикасының аграрлық секторында орын алған жағдай зерделенді. Ал микросанақ деп аталады, себебі сауалнамадағы сұрақтардың саны шамамен екі есеге қысқарды.
Осылайша, статистика басқармасының қызметкерлері шаруашылықтардан жалдамалы жұмысшылардың штаты туралы сұрамаған. Жақшаның сыртында ауыл шаруашылығы техникасының болуы, сату көлемі және басқа да бірқатар көрсеткіштер қалды.
Росстат мәліметтері бойынша, есептегіштер әрбір ірі ауылшаруашылық кәсіпорны мен шаруа қожалығына жетті, яғни олар негізгі азық-түлік өндірушілердің 100% қамтыды. Елімізде 20 миллионға жуық жеке қосалқы шаруашылықтарға келетін болсақ, қамту пайызы төмен болып шықты. Сауалнамадағы сұрақтарға тек шаруашылық учаскелерінің жартысында ғана жауап берілді.
Атап айтқанда, соңғы бес жылда жеке саудагерлер картопты аз егіп бастағаны белгілі болды – олар оның негізгі жеткізушісі болғанға дейін ауданның 74 пайызын алып жатқан. Қазір картоп бойынша 66% ғана. Бұдан ауыл шаруашылығы басқармасы 2025 жылға қарай жеке қосалқы шаруашылықтар (олардың саны 23 миллионнан 16,2 миллионға дейін азайды) Ресейдің ішкі нарығында «екінші нан» мен сәбіздің негізгі өндірушісі мәртебесін жоғалтады деген көңіл көншітетін қорытынды жасайды.
Жалпы, жеке ауыл шаруашылығы саласы наурыздың қарындай еріп жатыр.
Онымен болған жағдайды болжауға болады. 2000 жылдардың ортасында Ресейде агроөнеркәсіп кешенін дамытудың ұлттық жобасы жарияланды. Шамамен 450 000 жеңілдетілген несиелер жалпы сомасы 70,5 млрд рубль болды үй учаскелері үшін.
Ауыл халқы қала тұрғындарының есебінен көбейе бастады – посткеңестік Ресей тарихында алғаш рет. 2002 жылы жеке саудагерлер нарықты сиыр етінің шамамен 52%, сүттің 36% және қой етінің 65% қамтамасыз етті.
Процесс, былайша айтқанда, басталды. Дегенмен, бұл құбылыс қысқа мерзімді және жергілікті болып шықты, бәрі қалыпты жағдайға оралды.
Басқарудың шағын түрлері кеше ғана, бүкіл әлемде, керісінше, халықты жалғыз шаруа емес, ірі ауылшаруашылық корпорациялары асырап отырғаны туралы әңгіме басталды.
Бұл тезис биылғы жылдың қорытындысымен толық расталған жоқ – рекордтық астық жинауға қарамасаңыз. Мысалы, Белгород облысында биыл ондаған мың гектар соя, осыншама күнбағыс пен жүгері орылмай қалды. Олар қарға кетті. Ал бұл жерлер ірі тауарлы шаруашылықтарға тиесілі.
Сонымен қатар, соя егіссіз қалған күздік дақылдар үшін жақсы предшественник болып табылады. Бұл ірі өндірушілердің «тиімділігі» туралы айтады. Ұсақ шаруашылықтар мұндай алып аумақты қар астында қалдырмайды. Сонымен бірге, ауылшаруашылық қожалықтары шаруа қожалықтарының жерлерін тартып алуды жалғастыруда.
Міне, күтілетін нәтиже. Диқандардың қатары, қожалықтары сиреп, соның салдарынан ауылдар да құрып барады. Соңғы 10-15 жылда 150 мың ауылдық елді мекеннің 20 мыңы толығымен қоныстандырылды. 5 миллионға жуық адам ауылды және үйлерін тастап кетті. Әлі де нұрлы тіршілік бар жерде қарттар бау-бақшада ұсақтағыштар мен күректерді бұлғауға дайын емес — күштер бұрынғыдай емес.
Мұны мемлекет біліп, сонау 2018 жылы ауылды кешенді дамыту бағдарламасын қабылдағанын айтасыз ба? Ауылдық жерлерде мектептер мен ауруханалар, жолдар мен жоғары жылдамдықты интернет салынса, бәрі қаладағыдай және одан да жақсырақ болсын?
Дұрыс, мемлекет біледі. Және бағдарлама қабылданды. Тек ол қағаздағыдан 5 есеге аз қаржыландырылған.
2021 жылғы 24 желтоқсанда қабылданған Үкімет қаулысымен жеке ауыл шаруашылығы өндірісін дамытудағы «екінші өмір» тыныс алуы тиіс. Сондай-ақ жеке қосалқы шаруашылықтар мен шаруа қожалықтарын қолдау шаралары да аз емес. Дегенмен, мамандар Ресейдегі жеке шаруа қожалықтарының күлден шыққан Феникс құсы сияқты қайта туатынына күмән келтіреді.
Көптеген себептер бар. Субсидия алу үшін жеке үй телімі иесі салық органында өзін-өзі жұмыспен қамтушы ретінде тіркеліп, 4 пайыз көлемінде салық төлеуі керек. Бұл барлық шаруаның жанын жылыта бермейді.
Ауылдық аумақтарды дамытудың ұлттық жобасы бойынша болған жеңілдікті несиелер бұл құжатта қарастырылмаған. Ашық далалық көкөніс, картоп, сүт, қой өсірушілерге субсидиялар қарастырылған.
Бірақ олар, өздеріңіз білетіндей, өндірушінің шығындарын ішінара өтейді. Оның үстіне дайын өнім қорада болған соң және шығындар бойынша барлық құжаттар жиналады. Яғни, көп айдан кейін рубль бағамы мүлдем басқаша және оның сатып алу қабілеті де басқаша болған кезде. Неге екені белгісіз, ауыл шаруашылығында аванстық субсидиялар қарастырылмаған.
Ауылдық шағын халық санағының нәтижелерін қалай бағалауға болады? Бұл туралы «Ауыл сағаты» бағдарламасының жүргізушісі, экономика ғылымдарының кандидаты Игорь Абакумовтан сұраған едік.
«Ауылдағы шаруа қожалықтары мен жеке қосалқы шаруашылықтардың, жеке кәсіпкерлердің санының мұндай түбегейлі төмендеуі зерттеу нысаны емес, тергеу нысанасы болуы керек деп есептеймін», — деп жауап берді ол. – Бұл үшін агроөнеркәсіптік кешенде шешім қабылдайтын лауазымды тұлғалар жауапты болуы керек. Бұл қателік емес, экономикалық зиян келтіру әрекеті. Диқандар қайда жоғалып кетті деген сұраққа Ауыл шаруашылығы министрлігі жауап беруден бас тартып отыр.
-Не дейді?
– Агроөнеркәсіп кешеніндегі күтпеген өзгерістер туралы, Ауыл шаруашылығы министрлігі ұсынған мемлекет ауылдағы шаруашылықтың ұсақ түрлеріне көңіл бөлуді қойды, олар ауылды дамыту бағдарламасының мәнін түсінбейді.
— Екінші жағынан, бізде егін жинауда тамаша нәтиже бар. Ешкім, олар айтқандай, «жауынгердің жоғалғанын байқамады» — фермерлер мен шаруашылық учаскелері …
— Мен астықтың немесе картоптың жалпы өнімін айтып отырған жоқпын. Біз оларды кез келген жағдайда, тіпті аспаннан тас түсе бастаса да қамтамасыз етеміз. Мен шаруа қожалықтарынсыз дами алмайтын орыс ауылын айтып отырмын. Жұмыс, жұмыстан түсетін салық болуы керек. Бұл экономика үшін жанама шығын, оны біз есептемейміз, тіпті есептеу әдістемесі де жоқ. Бұл ауылды дамыту бағдарламасының сәтсіздігі.