Еуроодақтың энергетика министрлері газдың «бағасының шекті деңгейіне» келіскен жоқ. Бастапқыда бұл талап тек ресейлік шикізатқа қатысты қойылды, содан кейін ескі әлем елдерін «көгілдір отынмен» қамтамасыз ететін басқа жеткізушілерге кеңейтілді. Еуропада тапшылық көріп отырған энергия ресурстарының құнын реттеуді орталықтандырылған енгізу қаншалықты шынайы, деп түсіндірді Ұлттық энергетика институтының директоры Сергей Правосудов.

— Еуропалық комиссия осы аптада Еуроодақ энергетика министрлерінің кезектен тыс отырысына құжат дайындады, онда континенттің энергетикалық нарығындағы жағдайды жеңілдету жоспары көрсетілген. Ұсынылған төтенше шаралардың қатарында ресейлік құбыр газына шекті баға белгілеу де бар. Еуропа мемлекеттерінің көпшілігі Ресейге теріс қарсы болғанымен, құжат мақұлданбады. Сонда еуропалық көшбасшылар газ бағасын нені өзгерткісі келеді?

— Біз әлемдік газ нарығының қалай құрылғанын есте сақтауымыз керек. Мұнай 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап өндіріліп, дайын отынға өңделсе, «көгілдір отынның» мүмкіндіктері тек 20 ғасырдың екінші жартысында ғана танылды. Мұны алғашқылардың бірі ретінде бірнеше ондаған жылдар бойы ресейлік газды сатып алған Германия түсінді.

— Бастапқыда ресейлік, яғни кеңестік газдың құны қалай анықталды?

— Газдың құны мұнай бағасына байланысты болды. Маған 1959 жылы Нидерландының Экономика министрі Ян де Пус тұжырымдаған жаңа «құнды ауыстыру» схемасын ойлап табуға тура келді. Формула табиғи газды жеткізу бойынша ұзақ мерзімді келісімшарттардағы баға белгілеуді білдіретін «Гронинген принципі» деп аталды. Ол алғаш рет Голландиядағы Гронинген газ кенішінен газ жеткізуге келісім-шарттар жасау кезінде қолданылған.

Бұл принцип нені білдіреді?

– Тұжырымдама мынадай болды. Ұзақ мерзімді газ келісім-шарттарындағы баға мынадай болды: мың текше метрдің құны бөлек энергия тасымалдаушы тұрғысынан «көгілдір отынды» алмастыра алатын балама шикізат құнына байланысты болды. Басқаша айтқанда, белгілі бір мөлшерде электр энергиясын өндіру үшін қанша газ жұмсалуы керек. Жанармайдың бұл көлемі шикі мұнайды өңдеу арқылы өндірілген киловатттармен, сондай-ақ мазут сияқты «қара алтынның» туындыларымен салыстырылды.

– Яғни, баға былай есептелді: бір баррель мұнайдан қанша киловатт, мың текше метр газдан сонша электр қуатын өндіруге болады?

— Шамамен осылай. Дегенмен, бұл көлемдерді бағалау біржақты көрінуі мүмкін. Мың текше метр табиғи газды 0,93 тонна мұнай эквивалентімен салыстыруға болады.

— Мұнайдың баламасы қандай?

— Шартты өлшем бірлігі, әдетте әртүрлі көздерден алынатын энергияның үлкен көлемін пайдалануды салыстыру үшін қолданылады. Бензин мен дизельдік отынды, яғни бірдей мазутты жағу кезінде бір мөлшерде энергия бөлінеді, ал табиғи газды пайдалану әртүрлі көрсеткіштерді береді.

– Яғни, «көгілдір отынды» пайдаланғанға қарағанда, үйді жылытуға май азырақ қажет пе?

— Тұрғын үйлердің қандай блоктармен қамтамасыз етілетініне байланысты. Көмірсутекті отынды өңдеуге арналған заманауи құрылғылар сатып алынатын шикізатты үнемдеуге және тұрмыстық жылуды реттеуге мүмкіндік береді.

— Егер еуропалықтар табиғи газдың бақыланатын бағасын белгілеуді талап етсе, олар энергияның осы түріне қажеттілік сезіне ме?

«Әрине, жағдай солай. Еуропалық энергетика елу жылдан астам уақыт бойы Ресейден жеткізілімдерге тәуелді. Ескі әлем елдері соңғы уақытта газ бағасының қымбаттауына үнемі шағымдануда, соның салдарынан олар энергетикалық дағдарыстың алдында тұр. Жылудың құны өсіп жатыр, инфляция рекордтарды жаңартып жатыр, рецессия жақындап келеді — өнеркәсіптік кәсіпорындар тоқтап қалады, өйткені бизнес иелерінің отын мен электр энергиясына төлейтін ештеңесі жоқ.

– Мұндай жағдайда ЕО ресейлік энергетикалық ресурстардың құнына шекті шектеу енгізуді ұсынып отыр ма? Бұл Еуропаны энергетикалық аштықтан құтқара ма?

– Төбені тек ресейлік көмірсутектерге ғана емес, басқа елдердің энергетикалық өнімдеріне де енгізу ұсынылып отыр.

– Келісімшарттардың құнын қайта есептеу қалай жүргізіледі?

— Мұндай сценарийді жариялаған тараптар Гронинген принципіне қатысты ешнәрседен күдіктенбейтін сияқты.

— Ал бұл бағаның шегі қандай болуы мүмкін? Ресейде газ өндіру құны мың текше метрге 20 долларды құрайды. Тағы 30 доллар отынды өңдеуге және тасымалдауға жұмсалады. Сонда біздің газдың сату бағасы 50 доллардың төңірегінде болады. Бірақ еуропалық нарықта мың текше метр кем дегенде 2000 доллар тұрады (сарапшылар қыста баға 5000 долларға жетеді деп отыр). Ресейлік «көгілдір отынды» әділ бағалау үшін мұнай бөшкелерін де алдымен текше метрге, сосын электр қуатының джоульіне қайта есептеу керек болады.

– Нақты сандарды ешкім қайта санауы екіталай. Еуропа бірнеше жыл бұрын ұзақ мерзімді газ келісімшарттарында бекітілген бағаларды мұнай бағасымен байланыстырудан бас тартты. ЕО елдері келісім-шарттарда белгіленген баға еркін нарықта алуға болатын қысқа мерзімді баға белгілеулерінен әлдеқайда жоғары болуы мүмкін екенін ескере отырып, «көгілдір отынның» айырбас құнына назар аударуды шешті. Халықаралық сауда ережелеріне мұндай көзқарас әбден түсінікті: осыдан екі жыл бұрын әлемдік отын нарығында көмірсутектер артық болған кезде шикізат бағасы құлдырап жатқан болатын. Сонда сіз ақша үнемдей аласыз.

Бұл қазір мүмкін емес пе?

— Әлемдік нарыққа газ жеткізу көлемі сұранысты қанағаттандыруға жеткіліксіз. Алайда басты қиындық сұраныс пен ұсынысты тұрақтандыруда емес. «Газпромның» соңғы мәліметтеріне сүйенсек, монополия өзінің шикізатының жартысына жуығын спот, яғни қысқа мерзімді келісімшарттар бойынша сатады. Шын мәнінде, нарықтық бағамен. Еуропа нарығындағы «көгілдір отынды» бірінші кезекте Еуропадағы энергетикалық дағдарысқа бей-жай қарамайтын саудагерлер сатып алады. Мұндай сатушылар бірінші кезекте бағаға алаңдайды — егер мың текше метрге 5 000 доллар болса, онда олардың сыйлықақысы айтарлықтай артады.

– Бірақ, асып кетуге болмайтын нақты баға анықталса, олар қалайша «бұдырмайды»?

— Еуропа үкіметтері шикізаттың шекті құнының көрсеткішін «жоғарыдан» төмендетіп, оны тек Еуропа елдерін ғана емес, сонымен қатар әлемнің басқа аймақтарын да көрсете алатын тәуелсіз трейдерлерге жеткізуге мәжбүр болады. Еурокомиссия үшін «көгілдір отынды» жеткізушілермен, сондай-ақ энергия ресурстарын сатумен және таратумен айналысатын фирмалармен қарым-қатынасты реттеу өте қиын болады. Саудагерлердің әрқайсысы «газ жамылғысын» өздеріне тартады — бір доллар бағасындағы айырмашылық бәсекелестердің өте өткір реакциясын тудыруы мүмкін. Даулар тек Ресеймен ғана емес, сонымен қатар Таяу Шығыстағы өндірушілермен, біздің елмен байланысы жоқ компаниялармен де туындауы мүмкін.

— Яғни, Еуропа енді Ресеймен газ төбесі туралы дауласпайды ма?

— Белгіленген шекті құнға қанағаттанбайтын барлық шикізат жеткізушілерімен. Қаржылық тұрғыдан алғанда, экспорттаушы кенеттен жоғалтқан әрбір доллар үшін қақтығыстар туындауы мүмкін. Бұл тек Ресеймен ғана емес, теориялық тұрғыдан ешкімнің геосаяси талаптары жоқ энергетикалық трейдерлермен де сотқа түсуі мүмкін.