Литва Энергетика министрінің орынбасары Инга Зилене республикада 2030 жылға қарай қуаты аз ядролық реакторлар салу мүмкіндігін талқылау туралы хабарлады. Бұған дейін Литваның энергетика министрі Дайниус Крейвистің өзі жабылған Игналина АЭС-тің орнына Висагинас АЭС құрылысын тоқтату туралы шешімді күмәнді деп атаған болатын. Литва президенті Гитанас Науседа қаңтар айында жаңа атом электр станциясын салу мүмкіндігін растады. Балтық елдері ядролық қуатқа ие болуды шындап шешті ме?

Балтық жағалауы елдеріндегі экономикалық көрсеткіштер ешқашан ерекше сәтті болған емес, бірақ биылғы жылы Литва, Латвия және Эстония тұрғындары үшін бәрі әдеттегіден әлдеқайда қайғылы болды. Көптеген Еуропа елдері сияқты Балтық жағалауындағы республикалар да энергетикалық дағдарыстың алдында тұр. Жылыту маусымының жақындауы электр энергиясы құнының шектен тыс өсуі жағдайын одан сайын ушықтырады.

Литва парламенті тіпті басқа Еуропа елдерінің тәжірибесін қабылдап, қоғамдық ғимараттар мен көшелерде электр қуатын үнемдеуді қолға алуды ұсынды. Шынында да, мұндай шаралар Испанияда, Францияда, тіпті Германияда да қолданылған. Литвада да 19 тамыздан бастап электр қуатын өшіруді бастау туралы шешім қабылданды.

Шындығында, барлық Балтық елдерінде электр энергиясын тұтынушылар онша көп емес. Әдетте, электр энергиясының үлкен көлемін Литвада іс жүзінде жоқ ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар тұтынады. Республикада электр энергиясының қымбаттауына бірқатар факторлар әсер етті.

Біріншіден, Литвада бәрі қымбаттап жатыр. Жылдық инфляция қазірдің өзінде 20 пайыздан асты. Екіншіден, ыстық және құрғақ ауа райы Швеция, Финляндия, Эстония және Польшадан келетін электр желілерінің өткізу қабілетін шектеуге әкелді. Үшіншіден, енгізілгеннен кейін бірден электр энергиясының құнын көтерген негізгі жеткізушілерден электр энергиясына құбылмалы баға белгілеудің жаңа механизмі де айтарлықтай әсер етті.

Сәрсенбі күні Литваның электр энергиясы нарығы бір МВт үшін 4000 еуро (яғни бір кВт/сағ үшін 4 еуро) рекордтық бағаны орнатты. Бұл шілде айының ортасымен салыстырғанда екі есеге жуық жоғары. Литва билігі жауапкершілікті өз мойнына алғылары келмей, иықтарын көтеріп, халыққа электр қуатын үнемдеуді ұсынады.

Дегенмен, бағаны әйтеуір ұстап тұру үшін Паневежистегі жылу электр орталығы мен Электренаайдағы жылу электр орталығы іске қосылды. Қарапайым литвалықтардың 2009 жылы тоқтап қалған кеңестік дәуірдегі «Игналина» АЭС-тен алынған қолжетімді әрі арзан электр энергиясы туралы естеліктерінен кейін билік енді жаңа АЭС салу туралы ойлануда. Алайда, Литва мемлекетінің өте шектеулі қаржылық мүмкіндіктерін ескерсек, бұл қаншалықты мақсатқа сай және шынайы? Бұл мәселе жөнінде МК саясаттанушы Андрей Суздальцевпен сөйлесті.

— Неліктен Литваның атом энергетикасына деген көзқарасы соншалықты құбылмалы?

Бұл жағдайдың бәрі әзіл сияқты. Литвадағы станса жабылғаннан кейін арзан энергиясыз қалған «Балтық» деп аталатын арал ресейлік энергиядан қуат алды. Бір кездері Ресей аймақта екі станция сала бастады. Олар Калининград облысында Балтық АЭС-ін салуды бастады, бірақ кейіннен Вильнюске жақын орналасқан Беларусь АЭС-ін салуға назар аудару үшін оны тастап, тіпті сол жерден көруге болады. Станция Балтық жағалауы елдері одан қуат алады деген үмітпен салынған. Бірақ 2020 жылдан кейін Лукашенкоға қарсы санкцияларға байланысты Литва, Латвия және Эстония Беларусь электр энергиясынан бас тартты.

– Олар электр қуатын беруден әдейі бас тартты ма?

– Бұл әдейі жасалды. Литва Еуропалық Одаққа мүше болу үшін Кеңес Одағы салған өзінің әдемі станциясынан бас тартты. Олар оның орнына Еуропалық Одақ бүкіл Балтық жағалауын қамтамасыз ететін жаңа станцияның құрылысына ақша береді және орасан зор инвестиция болады деп күтті. Беларусь электр энергиясымен бұл ойын Брюссельден инвестиция алу үшін ұйымдастырылды.

– Литвалықтар енді не істейді, тағы ақша сұрайды?

«Жағдай ушыға түседі. Қыс қатты болады. Литвалықтарға Норвегиядан әкелінген газды сұйылту үшін қолданылатын Клайпеда ескі газ цистернасымен қамтамасыз етілгенімен, газдың бәрі нашар, бірақ бәрібір өте қымбат. Олар Еуропалық Одақтан бірнеше миллиард доллар инвестиция талап етуге мүмкіндік беретін Ресей де жау, Белоруссия да жау болатын жағдайға тап болды.

– Қазір бұл тақырып инвестиция тарту үшін ғана көтеріліп жатыр екен?

— Әрине. Сол Беларусь атом электр стансасының қуаты оларға әбден жетеді. Бір кездері ол жерде және өте жақын қашықтықта үш атом электр станциясын салуға болатын еді. Бірақ экономикалық пайдадан гөрі саяси жағы күштірек болып шықты. Әрине, Балтық елдері еуропалық инвестицияға өте мұқтаж. Бірақ олар дұрыс емес дәлелді таңдады: жақын арада оларды басып алады. Бұл біраз уақыт көмектесті, бірақ Еуропалық Одақ ертеңгі күні өз қолына алатын елге неге инвестиция салады? Бұл жай ғана сылтау, өйткені сіз белорустар мен ресейліктерден электр энергиясын ала алмайсыз, яғни оларға атом электр станциясын салуға көмектесу керек. Бұл станцияны салуға Литваның жартысы барады, олар жалақы алады, бәрі жақсы болады. Олар осыған сенеді.