Еуропа құрлық елдері «улы» деп есептейтін ресейлік мұнайдан ғана емес, Каспий құбыр консорциумы арқылы Қазақстаннан жеткізілетін мұнайдан да айырылуы мүмкін. ҚІЖК Ресейден бірқатар талаптар қойды, бұл Новороссийск сотының шешімімен осы бағыт бойынша бір айға жеткізуді тоқтатуға әкелді. Осыдан кейін Қазақстан президенті Тоқаев сала басшыларына Ресейді айналып өтетін «қара алтынды» экспорттаудың жаңа бағыттарын қарастыруды тапсырды.

Қазақстанның сыртқы сатылымының үштен бірінен астамын (жылына 60 млн. тонна) қамтамасыз ететін Теңіз кенішінен мұнайдың экспорттық жеткізілімдері КҚК тоқтатылуы нәтижесінде толық тоқтау қаупі төнді. Бұл Нұр-Сұлтанды барынша қатаң шаралар қабылдауға мәжбүр етті. Қазақстан президенті еліміздің ұлттық компаниясына Теңіз кен орнын болашақта пайдалануды ойластыруды тапсырды, бұл мұнай құбырының барлық акционерлерінен игеруді талап етеді.

«Бұл жағдайда әрбір қатысушының инвестициялық үлесі пропорционалды түрде бөлінуі керек — жобаға қатысушы қандай үлеске ие болса, оның өндіріс бағытының тұрақты жұмысын жалғастыру үшін инвестициядағы үлесі осындай болады», — дейді сарапшы Игорь Юшков. Ресей Федерациясы Үкіметі жанындағы Қаржы академиясы. Еске салайық, жобаның басында оған ресейлік және қазақстандық мемлекеттік органдардан бөлек, АҚШ, Италия, Ұлыбритания, тіпті Оманның атынан шыққан он шақты жеке компаниялар кірді. Құбырды құрудың өзі миллиард доллардан аспады (салыстыратын болсақ, ресейлік «Солтүстік ағын 2» газ құбырының құрылысы инвесторларға шамамен 9 миллиард доллар шығынға ұшырады).

«Трансмемлекеттік жоба табыс әкелу керек еді. КҚК ешқашан Кремльдің кезекті энергетикалық тұтқасы ретінде қарастырылған емес, оның көмегімен мүмкіндік туындаса, Батыс нарығында жанармай тапшылығын тудыруға болатын еді, — дейді Арикапитал Менеджмент компаниясының инвестициялық стратегі Сергей Суверов.

Инвесторлар өздерінің инвестициялары үшін дивидендтер алатын болды, бұл ешқандай саяси реңктерді білдірмейді. Қазіргі жағдайда КҚК миноритарлық акционерлері, соның ішінде Мәскеуге жағымсыз елдер, жаңа инвестициялық тапсырмаларды елемей, тіпті өз үлестерін, мысалы, Мәскеудің геосаяси мәселелеріне сабырлықпен қарайтын азиялық корпорацияларға сатуы мүмкін».

Нұр-Сұлтан елде өндірілетін мұнайды пайдаланудың баламалы бағыттарын әзірлеуді тапсырған «ҚазМұнайГаз» мемлекеттік компаниясында баламалы экспорттық жеткізілімдердің мүмкіндіктері өте шектеулі. Тоқаевтың айтуынша, ең алдымен Атырау-Кеңқияқ-Құмкөл құбыры жүйесінің қуатын пайдалану керек, бұл Қазақстан президентінің пікірінше, елдің энергия экспортын әртараптандырудың ең маңызды факторына айналады. Бұл құбырдың қожайындары Қазақстан үкіметінен басқа Қытайдың энергетикалық компаниялары.

Бұл мұнай құбыры көмірсутегі кен орындары орналасқан Қазақстанның Атырау қаласындағы Каспий теңізінің жағасынан басталып, Қытайдың Шыңжаң қаласында аяқталады. Рас, арнаның қуаты жылына небәрі 12 миллион тоннаны құрайды, бұл Ресейдің энергетикалық бағыттарын алмастыруға жеткіліксіз екені анық.

Екінші мүмкін жол – Транскаспий көлік бағытын пайдалану. Бұл желі бойынша жеткізу 2007 жылы іске қосылды, алайда транзиттік өткізу мүмкіндігі шектеулі – жеткізу вагон-цистерналар арқылы немесе жанармай таситын көліктер арқылы жүзеге асырылады. Жыл ішінде олар 200 мың контейнерді ғана тасымалдай алады, олардың сыйымдылығы 10 миллион тоннадан әрең асады.

Шығудың тағы бір жолы шикізатты теңіз арқылы тасымалдау болуы мүмкін.

«Ол кезде ең қолайлы бағыт Ленинград облысындағы Новороссийск немесе Усть-Луга порттары болады», — деді Юшков. «Алайда, егер Қазақстан ресейлік көлік тораптарын толығымен айналып өтпек болса, онда теориялық тұрғыдан алғанда шикізатты «қос тарифті» төлеуге дайын Орталық Азия елдеріне немесе мұнайды Жерорта теңізі арқылы тасымалдауға болады».

Бірақ бұл жерде де қателіктер бар. Сарапшының пікірінше, танкерлерге құйылып қойған мұнай әдетте төленеді, ал жеткізуді бұзу қаупі үшін келісімшарт құнын көтеруге тура келеді. Логистика бірнеше есе өседі, тіпті көмірсутегі шикізатының жоғары бағасы да мұндай экспорттың табыстылығын қамтамасыз ете алмады.

«Түпкілікті шешім көп жағынан Қазақстан одақтасы болып табылатын Мәскеуге байланысты болады, ал энергия импорттаушы елдер достықсыз, олардың экономикасы Ресейге қарсы жанармай мораторийінен зардап шегеді. Дүние жүзіндегі мұнай жеткізілімінің шамамен 1% КҚК арқылы жеткізіледі. Дегенмен, бұл пайызды энергия тапшылығы барған сайын айқындап келе жатқан еуропалықтар жіберіп алуы мүмкін», — деп есептейді Игорь Юшков.