Астық келісімінің мерзімін ұзарту туралы қызу халықаралық пікірталастардың ар жағында Ресейдің тыңайтқыш экспорты мәселесі артта қалды. Екеуі де егіз ағайынды болса да, оларды біртұтас және бөлінбейтін «Қара теңіз астық бастамасы» байланыстырады. Бір айырмашылығы, бидайсыз қалған елдерге алдағы қыста аштық қаупі төніп тұр. Ал бүгінде тыңайтқыш қорын жинамайтындар үшін бұл тағдыр 2023-24 жылдары «жарқырайды».

Енді жағдай түзелді: астық мәмілесі болады. Украинаның жазбаша кепілдіктері бойынша «астық дәлізін Мәскеуге қарсы ұрыс қимылдары үшін пайдаланбау туралы». Түркия мен БҰҰ мұндай келісімде делдал ретінде әрекет етеді.

Бірақ бұл келісімнің өзінде Ресейден тыңайтқыш экспорттау көрінгенімен, формальдылықтың бір түрі ретінде екінші орында тұр. Бұл, иә, БҰҰ Ресейден тыңайтқыштарды экспорттауға салынған санкцияларды алып тастау үшін өз өкілеттігін пайдаланады дейді. Дегенмен, ол үш айдан астам уақыт бойы «жетістікке жетті», ал арба, дәлірек айтсақ, азот, фосфор және калий тыңайтқыштары әлі де бар.

Бүгінгі таңда Ресейден келетін 300 мың тоннаға жуық агрохимикат еуропалық порттарда жинақталған, олар басқа елдерге бара алмайды. Мәскеу бұл көлемді дамушы мемлекеттерге ізгі ниет ретінде, олардан бір тиын алмай-ақ беруге дайын.

Бірақ… бұл жоспарды жүзеге асыруға бір нәрсе кедергі жасайды. Не?

Бір күн бұрын президенттің баспасөз хатшысы Дмитрий Песков астық келісімін ұзарту шарты ретінде «тыңайтқыштарды экспорттаудағы тікелей және жанама кедергілерді жою» деп атады. Бұл украиндық астықтың Қара теңіз арқылы қайтадан өтуінің бірінші және шын мәнінде жалғыз шарты.

«Тікелей және жанама кедергілерде» толық шатасу бар. Осы көктемде Батыстың Ресейге қарсы салған санкцияларында біздің агрохимиялық өнімдерді басқа елдер сатып алуға тыйым салынған. Бірақ Еуропалық Одақтың кейбір құжаттарында оларға рұқсат етілген.

Президенттің баспасөз хатшысының астық мәмілесін ұзарту шарттары туралы айтқан кездегі осы кедергілер болса керек. «Өлімге кешірім жасау мүмкін емес» — ресейлік тыңайтқыштардың экспортына қатысты бұл сөз тіркесінің қай жеріне үтір қою керектігін ешкім білмейді.

Мұнда тыңайтқыштарға тікелей қатысты Ресейге қарсы басқа да санкцияларды қосайық. Біздің кемелердің еуропалық порттарға кіруіне тыйым салу, кемелерді жалдау және жүктерді сақтандыру проблемалары… Демек, тегін алынған 300 мың тоннаның өзі мақсатына пайдаланылмай, көршілес әртүрлі мемлекеттерде өлі күйде жатқаны белгілі болды.

Сонымен, «ату жазасын кешіруге болмайды» деген сөйлемде дұрыс жерде үтір қойылады ма?

Росстаттың мәліметінше, біздің елімізде биылғы жылдың 8 айында тыңайтқыш өндірісі 2,5 пайызға төмендеген. Жыл соңына дейін елімізде азот пен фосфор тыңайтқыштарын өндіру 10 пайызға, калий 20 пайызға төмендейді деп күтілуде. Ал экспорттық құрамдас бөлік кейбір түрлер бойынша 5-тен 15%-ға дейін төмендейді.

Бұл көрсеткіштер таза индикативті, экспорт бойынша нақты деректер жоқ. Тіпті өндіруші компаниялардың өзі қандай да бір болжам айтудан үзілді-кесілді бас тартады.

Дүние, айталық, ресейлік тыңайтқыштарсыз қалуы мүмкін және келесі жылдың өнімі қандай болатынын болжау қиын емес.

Тыңайтқыштардың белсенді затының тоннасы гектарына 4-5 тонна бидай өсімін береді. Ресей минералды судың 80%-ын шетелге экспорттайды, бұл көлемнің барлығы дерлік бұрын ЕО елдеріне жеткізілген, бүгінде бұл елдер бізге жағымсыз. Біз Африкаға дайын астықты сатамыз. Ендеше, біздің келісім-шарттарымыздан бас тартқан жағдайда Еуропа қанша өнімнен айырылатынын қарастырыңыз.

Мамандардың айтуынша, кейбір Африка елдері біздің тыңайтқыштарымызды сұраған, кейін Еуропалық Одақ олардан сатып алатын болады. Мұндай ұзақ левередж алынады, ал егер қаласаңыз, сатып алу және сату мәселесін бір күнде шешуге болады.

Экспорттық жоспарлардағы сәтсіздік ішкі ішкі нарық есебінен ішінара өтеледі. Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, біздің диқандар бір жыл бұрынғыдан 20 пайызға артық күздік тыңайтқыш сатып алған. Ал олар көктемгі егіс науқанына қажетті заттарды дайындауға кірісіп кетті.

Бірақ бұл өндірушілерге экспорттың жеткіліксіздігінен келген шығынды өтей алмайды. Оның үстіне ішкі нарықымыз да «батып кетуі» мүмкін. Өндірушілер үшін ағымдағы дақылдың бағасы төмен және тиімсіз. Егер олар күтілетін пайданы алмаса, тыңайтқыштарды «үнемдейді», Ресейде де өнім болмайды.

Жалпы, алдағы жыл әлемдік азық-түлік нарығы үшін де, баға үшін де оңай болмайды.

«Тыңайтқыштарсыз Еуропада келесі жылы қандай дақылдар болатыны бізге бәрібір», — дейді «Ауыл сағаты» бағдарламасының жүргізушісі, экономика ғылымдарының кандидаты Игорь Абакумов. «Биыл құрғақшылық олардың барлығын күйдіріп жіберді, сондықтан келесі жылы бұдан да жаман болады.

– Егер Еуропалық Одақ мақтаныш танытып, біздің агрохимиямыздан бас тартса, неге оны мұқтаж елдерге жібермейді?

— Батыс саясаткерлерінің Ресейдің астық пен тыңайтқыш экспортына тыйым салуды тоқтатып, бізге «жасыл жарық» жағу туралы мәлімдемелерінің барлығы — үлкен қулық. Банктерге ресейлік контрагенттермен кез келген транзакцияларды қаржыландыруға тыйым салынады. Бұл төлемдер жүрмейді, ал тауарлар қозғалмайды дегенді білдіреді. Біздің жүктерге қызмет көрсететін кемелер шетелдік порттарға хабарласа алмайды. Ресейлік таңбаланған тауарлармен такелажды жүк тиеушілерге жай ғана айыппұл салынады. Санкциялар, олар айтқандай, барлығына жетті. Енді неліктен Ресейдің ауылшаруашылық өнімдерінің экспорты туралы нақты деректер жоқ екені белгілі болды?..